زیبایی شناسی،و زیباسازی در فضای شهری

شهر يك اثر هنري بزرگ است كه آفرينندگاني به وسعت خود و به تعداد جمعيتش دارد .

(كريستوفر الكساندر)

آیا میدانید نقش تزیینات و هنر در زیباسازی فضای شهری چیست؟

آیا میدانید مردم و هنرمندان یک شهر چه وظیفه بزرگی در برابر شهر و محله خود دارند؟

آیا میدانید که شهرهای جهان در حال رقابت برای رشد و توسعه کیفی زندگی شهری هستند؟

و آیا میدانید که چه تعدادی  از طراحان و هنرمندان بزرگ جهان در زمینه زیباسازی و هنرآفرینی در فضای شهری مشغول بکار هستند؟

نقش شما بعنوان طراح ، مدیر و یک فرد تاثیرگذار در این میان چیست؟


  فضای شهری و محله خود را با فضای داخل منزل مقایسه کنید.  همانطور که می بینید ابزار و وسایل مختلفی در خانه وجود دارد که هر کدام برای کار خاصی ساخته شده و نیازهای شما را در انجام فعالیتهای مختلف براورده میسازد. خانه شما باصطلاح مبله است، یعنی اثاثیه و تجهیزات لازم برای زندگی در فضای خانه فراهم است. وقتی شما یک آپارتمان مبله اجاره میکنید، بدین معنا است که وسایل ابتدایی زندگی در آن وجود دارد.  تجهیزاتی مانند میز و صندلی، یخچال و اجاق گاز، کفپوش و روشنایی و بسیاری دیگر، درست مانند یک هتل معمولی که میتوانید با یک کیف وسایل شخصی نقل مکان کرده و سکونت کنید.

 یک شهر مبله نیز همین معنی را دارد، یعنی کلیه وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای زندگی شهری فراهم است، که به آن امکانات و تسهیلات شهری ( مبلمان شهری ) گفته میشود. وسایلی مانند : آبخوری، نیمکت، ایستگاه اتوبوس و تاکسی، پل عابر پیاده، تابلوهای شهری ، نرده و جداکننده ها، سطل زباله، کفپوش و کفسازی، وسایل زمین بازی کودکان و بسیاری دیگر که بیش از یکصد مورد را دربر میگیرد.


تمامی اینها نیاز کاربردی مردم و گردشگران را فراهم می آورد. در این میان تاثیرات هنر و زیبایی شناسی بر روح و روان انسانها نیز اهمیت بسیار دارد. همانگونه که در فضای خانه به تغییر رنگ دیوارها، نصب تابلوهای نقاشی، مجسمه و تزیینات اهمیت میدهید، فضای شهری هم برای آرامش و نشاط روحی شهروندان و تاثیر گزاری مثبت ، نیازمند آثار فرهنگی ، هنری و  هویت بخشی میباشد.

 در يك قرن اخير با رشد روز افزون شهر نشيني و با توجه به پيامدهايي كه  صنعت و نوگرايي در زندگي شهري به همراه داشته است،  شاهد از بين رفتن بسياري از فضاهاي ارزشمند شهري و شكل گيري شتاب زده و نسنجيده فضاهاي عمومي كنوني در شهرها و در پي آن حضور پديده حومه نشيني بوده ايم .

فضاهاي شهري امروزي فقط به مسير عبور و مرور تبديل شده اند و كمتر در ابعاد اجتماعي پاسخگو به نيازهاي انسان امروزي اند و در اين ميان فضاهايي كه مكان آسايش عمومي باشند و  باعث ارضاي خاطر انسان شوند،  حذف شده اند.   

در حال حاضر رانندگي به سرگرمي اصلي مردم تبديل شده است و پياده روي يك هنر فراموش شده است در حاليكه در گذشته اي نه چندان دور پياده روي يك اصل بود كه بر مبناي آن معماران و طراحان اصيل به ساخت و ساز محيط و فضاهاي دسترسي در فضاي باز شهري مي پرداختند .

شروع تحولات در روند شهرنشيني و شهرسازي ايران را شايد بتوان از دوره مشروطيت دانست. البته پيش از آن نيز در زمان قاجار و يا حتي صفويه شاهد تاثيرپذيري و الگوبرداري هستيم، بطور مثال ساخت حصار هشت گوش تهران بتقليد از حصار پاريس و يا خيابان كشي ها در تهران زمان قاجار.  در معماري شهري قديم ايران ، ميدان مركزي بعنوان كانون محله ها بشمار مي آمد ، اما فعاليتهاي اجتماعي در طول كوچه ها نيز ادامه مي يافت.   براي مثال، زنها از خانه هاي مجاور گرد هم جمع ميشدند و روي سكوهاي جلوي هشتي شان مي نشستند. اين در حالي بود كه بخشي از كارهاي روزمره خود مانند بافندگي و دوزندگي را نيز انجام ميدادند. اين سكوها جزو اولين نشيمن هاي شهري بشمار مي آمد كه بدليل اسفاده مكرر سالمندان به آن "پيرنشين" هم ميگفتند.

معماری گذشته ما سرشار از ظرافت ها و ریزه کاری هایی است که هزاران ایده و خلاقیت را در خود نهفته دارد . تزئینات و کاشیکاری های داخلی با تناسبات و رنگ بندی خاص خویش در کنار کالبد درونی، فضایی رمزگون را تداعی میکند و هم اکنون نیز ارزش فضایی خویش را حفظ کرده است .


از ديرباز، اصالت زیبایی شناسی، فلسفه هنر و طراحي ايران زمين، در نمونه آثار معماري، صنايع دستي، و طراحي باغ و بوستان وجود داشته و بچشم ميخورد.

بر همين اساس دكتر محمد پيرنيا، نتايج مطالعاتي خود را درباره طراحي ايراني كه بيشتر نشات گرفته از فضاهاي معماري و طرحهاي ساختماني ميباشد بعنوان " اصول طراحي ايراني"  بيان مينمايد.

" اصول طراحي ايراني"  :

مردم‌واري (طراحی انسان مدار) : رعايت تناسب ميان اندام‌هاي ساختماني بدن انسان، و نيازهاي انساني در ساختمان ‌سازي و آرايش معماري.

پرهيز از بيهودگي (نگرش کاربردی)

جلوگيري از اسراف و كارهاي بيهوده / ايجاد زيبايي به مفهوم زيبنده بودن و تناسب داشتن نه فقط قشنگي و جمال.

نيارش (دوام و پایداری)

به معناي دانش ايستايي ، فن ساختمان و ساختمايه شناسي / بمفهوم مواد و مصالح و مقاومت ساختمان.

خودبسندگي (خودکفایی)  

استفاده از مواد و مصالح بومي / در دسترس بودن ساختمايه يا فراورده‌هاي ساختماني در محل و با امكانات محلي و بومی.

درون‌گرايي (احترام به حریم خصوصی)

ارزش نهادن به زندگي شخصي و خصوصي گرايي افراد و حفظ حرمت و عزت نفس انسانها /

جداسازي بخشهاي دروني و خصوصي از بخشهاي همگاني و عمومي.

 آگاهی از اصول طراحی ایرانی برای تمامی هنرمندان و  طراحان ایرانی ضروری است. زیرا با شناخت صحیح تعاریف و الگوهای هنر و طراحی ایران زمین میتوانید بخوبی در این زمینه نقش آفرینی نمایید.

پروفسور هربرت ليندينگر رييس هيئت داوران نمايشگاه و مسابقه طراحي صنعتي هانوور ، شاخصهای زیبایی شناسی را بصورت دو  دسته کلی تقسیم بندی مینماید . دسته اول شامل موارد کاربردی و ملموس و دیده شونده است و دسته دوم به مواردی میپردازد که با احساسات انسانی سروکار دارد :

شاخصهای زیبایی شناسی

1 - كيـفيت عــالـــي طـــراحـــــــي                    High quality of design

آرايش ساختاري قـوي: تشخيص اصول طراحي و بخشهاي مختلف آن مثل معماری برجسته/

ارتباط آشكار كل به اجزا : از نظر فرم ، رنگ، ابعاد، اندازه، كيفيت مواد، گرافيك طرح/

پيروي از قواعد مشخص طراحي و سبك شناسي (انسجام طرح Design consistency)

دقت و وضوح عناصر : تغييرات فرم ، تضادهاي ظاهري ، رنگ و نوشتار، تناسبات طراحي/

هــــــــمـاهـنـگي   با روش توليد، استفاده كننده ، تعمير نگهداري ........./

طــراحــــــــــي مـنـطـقــــي :  انتخاب مواد مناسب، فرآيند توليد و كاربردهای طرح/

زيبايي شناســـي پرمعنا و با ارزش / بدون آشفتگي بصري (Visual disturbance)

2 - انگيـــــزش احســـاس و هـــــوش       Stimulation of sense & intellect

تاثيري همه جانبه بمنظور بوجودآوردن حالات زير براي بیننده و استفاده كننده :

تحريك احساس/ رضايت و سرزندگي/ ميل به خوش طبعي و شادي/

در صورت لزوم حس كنجكاوي را بيدار كند/  اشتياق بازي و خلاقيت/

طراحی كه نوعي شناسايي و هويت را القا كند.

در سال 2009 برای شهر تورنتو برنامه زیباسازی نوشته شد که بدلیل اهمیت آن و نقش طراحان صنعتی و معماران در نگارش و زمینه های اجرایی ، معرفی میگردد:

اهداف و الگوهای زیباسازی شهری (بر اساس برنامه ریزی شهر تورنتو)

1 - طبیعت از طریق فضاهای شهری، براحتی قابل دسترسی باشد.

 (توسعه منابع و ظواهر طبیعت در شهر و قابلیت دسترسی ساده برای مردم)

2 - آب - حرکت و صدای آب- ایجاد چشمه، برکه، آبنما، دریاچه مصنوعی.

3 - هنر و فرهنگ - برنامه های فرهنگی و هنری همراه با تبلیغات شهری  مناسب میبایستی همیشه فعال و زنده باشد (شهر فرهنگی-هویت سازی).

4 - هنرهاي شـهري و مردمی در فضاهای باز و خیابانها جاری باشد.

5 -  مرمت و حفاظت آثار قدیمی ، ساختمانها و فضاهای تاریخی.

6 - منابع طبیعی و طبیعت شهری : شناسایی، حفاظت و نگهداری شود.

7 - کیفیت و تعالی طراحی فضاهای عمومی و ساختمانها بعنوان یک اصل.

8 - پیاده رو ، فضایی محرک و جذاب و قابل استفاده برای مردم.

9 - بازسازی چشم اندازهای عمومی، نقاط عطف بصری و نشانه های شهری.

10 - نگهداری و حفاظت شهر به شیوه ای مناسب و پایدار.

(بخصوص فضاهای جمعی و عمومی، فضاهای پاک ، زیبا و سبز، باغهای ساختمانی )

قابل ذکر است که شهردار تورنتو قراردادی با دانشگاه و رشته طراحی صنعتی دارد که هرساله مسابقات دیزاین را برای فضای شهری و ارائه کانسپت های جدید و نوآورانه بدنبال دارد.

با کمی تفکر در میابیم که درحال حاضر به چه اندیشه ای نیاز داریم:

امروز در شهرهايمان بايد به چيزي وراي طراحي بناها و شبكة ‌رفت و آمد بينديشيم.

بايد فضاهايي خلق كنيم كه با نيازهاي امروز مطابقت داشته باشند و آنها را بگونه ای تعريف كنيم كه با تكنولوژي مدرن همخوان باشد.

خیابان مکانهای هستند که تعاملات اجتماعی و جنب و جوش شهری در آنها به وضوح نمایان است و ذهن شهروندان را انباشته از خاطرات جمعی و ادراک مشترک در خصوص حیات مدنی می گرداند. این خیابان ها بیش از آنکه سازنده ساختار شهر باشند، بیانگر ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه بوده و تبلور زندگی مدنی یک شهر در طول زمان به شمار می آیند.

رجوع به مراکز مهم فعالیتی، خرید، تماشای مغازه ها و خرده فروشی ها، پرسه زدن و گردش، دیدن دیگران و دیده شدن توسط آنها و ... راسته شهری را تبدیل به فضایی متنوع و پرفعالیت  می نماید.

خاطره مبلمان شهري و توجه به فضاسازي محيطي در شهرهاي امروز به عنوان عنصري تحول آفرين و درآمدزا که مي تواند چهره شهر را نيز به عنوان يک نماد داخلي و بين المللي به همگان معرفي کند، شناخته مي شود.
نحوه چيدمان فضاي سبز، آرايش ساختمانها با نماي سنتي و يا يکسان، وجود درختان مناسب در يک خيابان، نحوه قرار گرفتن تيرهاي چراغ برق، باجه هاي تلفن، کيوسکهاي فروش روزنامه، ايستگاههاي اتوبوس و مهمتر از آن حفظ نمادهاي قديمي و سنتي يک شهر نقش مؤثري در افزايش روحيه اجتماعي ايفا مي کند.
با تاكيد و كنترل بر اجراي مجموعه عوامل تخصصی، و كارشناسي فني و هنري است كه محيطهاي شهري متناسب ، زیبا و انسانی به وجود مي آيد.

زيباسازي، فرآيند توسعه ويژگيهاي بصري است كه در فضاهاي شهری صورت مي‌گيرد. (آرایش و پیرایش چهره شهر) .

زيباسازي، فرآيندی مستمر و در حال رشد است که با روانشناسی، فلسفه، هنر، فرهنگ، هویت، دانش ، بینش، زمان، و کارکرد های مختلف ارتباط داشته و ظهور پیدا میکند.

" جنبش زيبايي شناسي شهري " رويكرد پيشرفته ايست كه نه تنها بخاطر زيبانمودن، بلكه ترجيحاً به معناي ابزار كنترل اجتماعي از طريق راضي نگهداشتن جمعيت شهري و پاسخگويي به نياز آنها مورد مطالعه قرار ميگيرد. آغاز " فلسفه فکری زيبايي و شهر" از قرن نوزدهم میلادی بوده و امروزه به مفهوم زیباسازی و یادمان سازی (هویت سازی) در فضای شهر بکار میرود.

( Wikipedia - Urban Beautification Movement )

 با ورود آثار هنری به فضای شهری، لطافت و زیبایی و آرامش را به شهرمان هدیه میدهیم .

سید رضا حسینی لاهیجی/

کارشناس ارشد طراحی صنعتی از دانشگاه تهران/ مشاور امور طراحی و زیباسازی